INNOVATSION FAOLIYAT TURLARI, YO’NALISHLARI VA KLASSIFIKATSIYASI Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR Nol 2022

ilmiy-uslubiy JumaH

IWnVAT^mV 1ЛП1 IVA I TTTRT ART VO'TVAT TSTTT ART VA

INNOVATSION FAOLIYAT TURLARI, YO'NALISHLARI VA

#

>

KLASSIFIKATSIYASI

Sh.R.Ro'ziyev

iqtisod fanlari bo'yicha falsafa doktori, Qo'qon universiteti M.D.To'ranazarova Qo'qon DPI magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7216638

Annotatsiya: Maqolada innovatsiya tushunchasi, uning paydo bo'lishi,

innovatsiyaning turlari va tasniflanishi bo'yicha so'z yuritilgan.

Kalit so'zlar: innovatsiya, innovatsion faoliyat, yangilik, ixtiro, ilm-fan,

kombinatsiya, tasnif.

Аннотация: В статье рассматривается понятие инновации, ее возникла -

новение, виды и классификация инновации.

Ключевые слова: инновации, инновационная деятельность, новизна,

изобретение, наука, сочетание, классификация. р^* >

*

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasida mamlakatimiz zamonaviy yuksalishga erishish maqsadida innovatsion rivojlanish bosqichiga kirganligini e'tirof etilgan. "Innovatsiya - bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni... aynan innovatsion g'oyalar asosida boshlashimiz kerak.

Innovatsion rivojlanish va raqamli iqtisodiyot yo'liga o'tishimiz bejiz emas. Chunki

, .,, .......... ....... . _ .

zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr,

yangi g'oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi"[1].

Yangilanayotgan O'zbekistonda barcha jabhalarda yangilik, izlanish va yangicha fikrlar va zamon talablariga mos ravishda faoliyat olib borish eng muhim masaladir. Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek shiddat bilan rivojlanib borayotgan bu davrda yangi fikr, yangi g'oya va albatta innovatsiyaga tayangan davlat yutadi.

O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 24-iyulda "Innovatsion faoliyat to'g'risida"gi Qonunining qabul qilinishi "Ilm, ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni m

Л TM 1 Г 1ЛТ fl n-f n n + 1 Tfl /~1 n -1ЛЛ rjnv/i n 1+1 I /YD 11 +/Л

rivoflrntiriito yili" Davlat dastu^da — tutilgan № huquqiy z— yaratish

borasidagi muhim qadam bo'ldi. Ushbu qonun taraqqiyotimizni kafolatlovchi, uni

yanada jadallashtiruvchi yangi g'oya, yangi kashfiyotlar, ilmiy ishlanmalarni yaratish

i 1 > ^^ i 1 > hamda hayotga joriy etilishining ishochli huquqiy mexanizmlarini mustahkamlab

! K*

benihoya muhim ahamiyat kasb etadi.Qonunda ifodalangan ta'rifga, ko'ra innovatsiya - fuqarolik muomalasiga kiritilgan yoki shaxsiy ehtiyojlar uchun foydalaniladigan, qo'llanilishi amaliyotda katta ijtimoiy-iqtisodiy samaraga erishishni

__________: _______ т_________________: _______i___:

ta'minlaydigan yangi ishlanma. Innovatsion faoliyat esa, yangi ishlanmalarni tashkil

ы> 31> <}>

u>,* ^ «KQs

miiif-iwuuif juiiian

41|><M> 'M >

etish, shuningdek ishlab chiqarish sohasida ularning o'tkazilishi va amalga

#

oshirilishini ta'minlash bo'yicha faoliyatdir.

"Innovastiya" atamasidan O'zbekistonning o'tish iqtisodiyotida ham mustaqil va ham bir qator o'xshash tushunchalar: "Innovatsion faoliyat", "innovatsion jarayon", "innovatsion qaror" va h.k. belgilash uchun foydalanilgan. Turli olimlar, ayniqsa xorijliklar (N. Monchev, I. Perlaki, V.D. Xartman, E. Mensfild, R.Foster, B.Tviss, Y.Shumpeter,E.Rodjers va boshqalar) bu tushunchani o'zlarining tadqiqotlari ob'ekti

J»

va predmetiga ko'ra har xil talqin qiladilar, ammo innovatsiyalarning bu har xil ta'riflarining tahlili shunday xulosaga olib keladiki, o'zgarishlar innovatsiyalarning o'ziga xos mazmunini tashkil qiladilar, o'zgarishlar vazifasi esa innovatsion faoliyatning asosiy vazifasi bo'ladi.[2]

Innovatsiya- yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan mahsulot, xizmat yoki jarayon."Innovatsiya" atamasi lotincha "novatio" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "yangilanish" (yoki "o'zgarish") degan ma'noni anglatadi. Bunda "in" prefiksi,

1 A^innnn " x ïA'nnl 1 onrl o " rlûK Inn 1 m o m 11 n n rl i nrrnt* lr\m m n'n Ann inrumn m linnni rr n n

lotincha "yo'nalishda" deb tarjima qilinadi, agar tom ma'noda tarjima qilinadigan

bo'lsa "Innovatsiya" - "o'zgarish tomon" deya tushunish mumkin."Innovatsiya" tushunchasi "yangilik", "kashfiyot", "ixtiro" so'zlari bilan sinonimlik hosil qiladi va ular ma'no jihatidan farq qilsa-da, har holda, bu tushunchalarning barchasi natija -

»

ijodiy faoliyat, ijodkorlik bilan bog'liqdir. Shu bilan birga, mutaxasislarning fikricha, agar ijodkorlik yangi g'oyalarni ilgari surishni nazarda tutsa, u holda innovatsiyaning o'ziga xos belgisi uni amalda amalga oshirishdir.[3]

Innovatsiyaga har qanday turdagi yangilik sifatida emas, balki mavjud tizimning samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil sifatida qarashimiz lozim. Keng tarqalgan yanglish fikrlashlarga qaramasdan innovatsiyalar kashfiyotlardan farq

m nH mr\A\rnlfiiTfn ominrr 1 I m 11 r nTiirrv+lnr xrn ivfirr» I nrrl on torni1

qilad. Innovatsiyalarning ilmiy kashfiyotlar va ixtirolardan farqi:

Ilm-fan - bu ma'lum mablag'larni bilimlar va g'oyalarga aylantirish. Innovatsiyalar - bu bilimlar va g'oyalarni- bu yangi konsepsiyani yaratish demak. Innovatsiya - bu ixtironing amaliy ahamiyatini ajratib ko'rsatish va uni

m

muvaffaqiyatli sotiladigan mahsulotga aylantirish.

Yangilik - bu intellektual faoliyat natijasidir; bu yangi strategiya, biznesning yangi modeli, yangi tashkiliy tuzilma, yangi marketing usuli, yangi jarayon, yangi

n n tv>nKnn1 rv+ t rrvln ni m n ' I i i m l-\ 1 fi 1 nu n r<i

texnologiya, yangi mahsulot yoki ularning ma'lum birikmasi.

"Innovatsiya" so'zi va yuqorida sanab o'tilgan tushunchalardan asosiy farqi shundaki, u amalga oshirish bilan bog'liq qo'shimcha qiymat yaratadi. Bunday yondashuvda innovatsiya muvaffaqiyatli amalga oshirilgunga qadar va natija

i J>:*-

bergunga qadar yangilik emas. Innovatsiya- amalga oshirilayotgan jarayonlar, mehnat

"mahsuloti", faoliyatni tashkil etish strategiyasining ham tubdan, ham bosqichma-bosqich o'zgarishini anglatishi mumkin. Shunday qilib, innovatsiya har xil nuqtai

bosqich o zgarishini anglatishi mu^^i^vin. Shunday qilib, inno v atsiy a har xil nuqtai

v> ¡>

>q ] i )> >

5| > j

M3

Miiiif-iwuuif juiiian

-y J^C j I >

nazardan - texnologiya, iqtisodiy rivojlanish, siyosiy muammolar, pedagogik

#

jarayonning o'zgarishi va boshqalar bilan birgalikda ko'rib chiqiladi.

Innovatsiya kontseptsiyasining o'zi birinchi marta XIX asr ilmiy tadqiqotlarida paydo bo'lgan [4]. Innovatsiya nazariyasining rivojlanishiga asos solgan olim avstriyalik iqtisodchi Jozef Alois Shumpeter (1883-1950) hisoblanadi. Mutaxassislar fîkriga ko'ra aynan ushbu olim birinchi bor innovatsiya tushunchasini ilmiy asoslab bergan. Y.A.Shumpeter ilgari surgan g'oyaga ko'ra, joriy etilgan har qanday yangi

J»

! Ш-

texnik qaror, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi bozorlarning tarkib topishi, xomashyolar manbai innovatsiya hisoblanadi. Y.A.Shumpeter o'zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» (1911) nomli kitobida birinchi bo'lib "yangi kombinatsiyalar" (ya'ni innovatsion muammolar) masalalarini ko'rib chiqdi va yangilikning to'liq tavsifini berdi. Keyinchalik "yangi kombinatsiya" atamasi o'zgartirilib "innovatsiya" holatiga keltirildi.[5]

J.A.Shumpater kombinatsiyalarning quyidagi turlarini aniqlagan edi:

Ж 1) yangi texnologiya, texnologik jarayonlardan foydalanish ^

yoki ishlab chiqarishni yangi bozorda qo'llab -quvvatlanishi;

^ uanrri vnm cicVwr»Hcm frwHalanicVr

2) yangi xususiyatlarga ega mahsulotlarni joriy etish;

3) yangi xom ashyodan foydalanish;

4) ishlab chiqarishni tahkil etish va xom-ashyodagi o'zgarishlarni texnik qo'llab-quvvatlash;

5) yangi savdo bozorlarini paydo bo'lishi.

Zamonaviy sharoitda turli mamlakatlar hukumatlari ilmiy sohaga, xususan

+q H n 1 n r»+ \Td mnrti/d+cnrcil orna Irafta miiiHnrH a сагтлча Vi ri tmnnH a A/Toocilcin

tadqiqot va innovatsiyalarga katta miqdorda sarmoya kiritmoqda. Masalan, Germaniya tadqiqot va ishlanmalar uchun taxminan YAIMning 2,7%, AQSh - 2,8%, Yaponiya - taxminan 3,5% yo'naltiradi. Iqtisodiyoti o'tish davri mamlakatlari ancha kam: Belarusiya - YaIMning 0,74%, Rossiya - 1,04% sarflaydi [6]. Zamonaviy tadqiqotlarda innovatsiyalarni tasniflashning turlicha yondashuvlari mavjud. Innovatsiyalarni tasniflash innovatsiyalar guruhining o'ziga xos xususiyati, uning o'ziga xoslik tomonlarini ochib beradi. Tasniflashni amalga oshirish turli tasniflash belgilaridan foydalangan holda sxemalar bo'yicha bo'lishi mumkin. Rus adabiyotlarida innovatsiyaning turli tasniflari berilgan. Masalan, A.N.Tsvetkov

J-jt

innovatsiyalar va ilmiy-texnikaviy innovatsiyalarni turlicha asoslashni taklif qiladi. U innovatsiya va ilmiy- texnikaviy innovatsiyalar bir-birida farq qiladi deb hisoblaydi. Uning takidlashicha innovatsiya- bu jarayon, ba'zi bir yangiliklarni amalda qo'llashga asoslangan jarayon. [7]

I.Stepanovaning fikriga ko'ra, "innovatsiya" tushunchasi ilmiy-texnika salohiyatini real, yangi mahsulot va texnologiyalarni yuzaga chiqaradigan jarayon sifatida talqin etiladi.

i, • # v> ¡>

>q ] i )> >

u>,* ^ t<ns

M3

Miiiif-iwuuif juiiian

4 Jm >

L.Vodachek va O.Vodachkova innovatsiyalarni "korxona faoliyatining tizim

#

>

sifatida maqsadli o'zgarishi" deb ta'riflaydilar. [8] "Innovatsiya" tushunchasining yuqoridagi ta'riflari o'zgarishlarni mikroiqtisodiy xususiyatini aks ettiradi va bu yerda ular tashkilot faoliyatini modernizatsiyalash omili sifatida ko'rib chiqilgan. B.Santoning fikriga ko'ra, innovatsiya- bu yuqori sifatli texnologiyalar yaratiladigan texnik, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon. L.A.Bayev va E.V.Shugurov fikriga ko'ra, "innovatsiya" tushunchasini aniqlashda quyidagi yondashuvlar mavjud: obyektga ko'ra yondashuv;

J О J

jarayonli yondashuv; obyekt-naflilik yondashuvi; jarayon-naflilik yondashuvi; jarayonli-moliyaviy yondashuv.

Obyektga ko'ra yondashuvga asosan, ilmiy-texnik taraqqiyotning natijasi -yangi texnika va texnologiya - innovatsiyalar bo'lib xizmat qiladi. Obyekt mezoni quyidagilarni alohida ajratib ko'rsatish imkonini beradi:

bazis innovatsiyalar - yirik ixtirolarni amalga oshirishdan iborat, texnologiyalarning yangi avlodini yaratishga sabab bo'lgan innovatsiyalar; takomillashtiruvchi innovatsiyalar, ya'ni ilmiy-texnologik siklning barqaror

ïW

m-

rivojlanishi bosqichida ko'p uchraydigan kichik ixtirolarni amalga oshiruvchi innovatsiyalar;

soxta innovatsiyalar (ratsionalizatorlik innovatsiyalar) texnika va texnologiyalarning eskirgan avlodlarini qisman takomillashtirishga yo'naltirilgan

V\r»'1iV\ nHotHo tpvnil/ +ctrctnmirr\+ OÉ»Vin1 aeVn oVn rra r»11 V\ a H11 a r r>VninVi ular lomnratrrQ

bo'lib, odatda texnik taraqqiyot sekinlashishiga olib keladilar, chunki ular jamiyatga hech qanday samara bermaydi yoki salbiy ta'sir ko'rsatadi. I

Ai !/) 7/i /-î-/7 j / ï 7т- тглг\г1пг1лптг1гг0 1/ул ' го 1 n п г\т rnloix го \rnn m 11 m iTi л т п 1+1 in1 n m л

Obyekt-naflilik yondashuviga ko'ra, innovatsiya yangi ilmiy-texnik yutuqlarni joriy etish asosida ishlab chiqarilgan yangi iste'mol qiymati sifatida ta'riflanadi. Bu yerda innovatsiyaning naflilik vazifasi ustunlik qiladi - jamiyatning yuqori naflilikka ega bo'lgan ehtiyojlarini qondirish qobiliyati.

Jamyon-naflilik yondashuvi doirasida obyekt-naflilik yondashuvdan farqli o'laroq, "innovatsiya" kategoriyasiga yangi amaliy vositani barpo etish, tarqatish va qo'llashning yaxlit jarayoni sifatida qaraladi.

J-jt

Jarayon-moliyaviy yondashuv nuqtai nazaridan, innovatsiya - bu yangiliklarga sarmoya kiritish, yangi asbob-uskunalar, texnologiyalar va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarni investitsiyalash jarayoni. I.Abdurahmonovning fikriga ko'ra, "Ilm mablag'ga aylansa, ana shu innovatsiya"

iw-

! Ж**

deb ta'riflaydi.[9]

! >)> зИ >

Ы> q >■:>

I > >

>q ] i )> >

u>,* ^ t<ns

5*1 ]> 1 Ч>

TALQIN VA TADQIQOTLAR

ilmiy-uslubiy jumali

№1 2022

>>

#<b>

J>

эй* Ы у! J>i> >j*

ы>

>j*

Я*

Ы>

} >5>

JH >

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Mirziyoyev Sh.M. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - T.2018, 19-20-betlar

2. Xayitov Sh, Artikova D, Musayeva J. Innovatsion menejment. Buxoro -

2020

3. Степанова И.П. Инновацион менежмент.- Саратов-2014

4. Хусаинов З.А. Инновационные процессы в образовании.- - Казань-

2014

5. Степанова И.П. Инновацион менежмент.- Саратов-2014

6. Хусаинов З.А. Инновационные процессы в образовании.- - Казань-

2014

7. Шайхуллина И.С. Инновационный менеджмент как средство повышения качества художественного образования в педагогическом университете.

8. Л.Водачек, О.Водачкова. Стратегия управления инновациями на предприятии. Москва, Экономика, 1989.-167 с

9. Норов А.Э. Инновацион фаолият ва унинг натижаларини тижоратлаштиришнинг назарий ва услубий асослари. Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" Ilmiy elektron jurnali

j >40

3*4 >

Щ »

ш

< >p-

Ы p

] Я> Ы >

i >i>

рч*'

-^fV-liT j---^SfV-^ï f.—

jW^ У

q ж**

!> jjh

i

m>

\Ж

Q>

Ы >

q > >

q d

Ш >

q

£ И >

*Ф>

i> *

I > >

q ж** q

*4>

8